“Τα βιβλία δεν γράφονται για να γίνονται πιστευτά, αλλά για να γίνονται αντικείμενο έρευνας. Όταν σκεφτόμαστε ένα βιβλίο, δεν πρέπει να αναρωτιόμαστε τι λέει, αλλά τι εννοεί…”
(Το όνομα του Ρόδου)
Φυσικά το παραπάνω απόφθεγμα δεν ισχύει μόνο για τα βιβλία αλλά για κάθε έκφανση της ζωής μας και της αλληλεπίδρασής μας με το κοινωνικό περιβάλλον και τη φύση. Πριν από μερικές ημέρες συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από το θάνατο του Ουμπέρτο Έκο, ενός ανθρώπου που επηρέασε όσο λίγοι το χώρο των κοινωνικών επιστημών και της επικοινωνίας και συνέβαλε στη δημιουργία της σχολής σκέψης της Μπολόνια στην Ιταλία.
Οι απόψεις του Έκο για τους λειτουργικά αναλφάβητους* και για τις “λεγεώνες των ηλιθίων” έγιναν δεκτές ως προσβλητικές από αυτούς που θεωρούσαν ότι τους αφορούν. Αλλά το μήνυμα ήταν ξεκάθαρο.
“Τα κοινωνικά δίκτυα έδωσαν δικαίωμα λόγου σε στρατιές ηλιθίων οι οποίοι προηγουμένως δεν μιλούσαν παρά σε μπαρ, μετά από ένα ποτήρι κρασί. Τότε δεν έκαναν κακό στους υπόλοιπους. Εκεί κάποιος τους έκοβε την κουβέντα ενώ τώρα έχουν το ίδιο δικαίωμα να μιλούν όσο και ένα βραβείο Νόμπελ. Είναι η εισβολή των ηλιθίων».O Έκο και η σχολή της Μπολόνια είχαν δει τουλάχιστον πριν από μια τριακονταετία αυτό που ζούμε σήμερα με τον λειτουργικό αναλφαβητισμό να είναι αποδεκτός ως κανονικότητα, αποδυναμώνοντας πρακτικά και εξαφανίζοντας όποιο κύρος μπορεί να έχει ο κριτικός λόγος, ακόμη και το αδιαμφισβήτητο γεγονός. Ο λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι μια σύγχρονη μάστιγα. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ του 2017 στην Ελλάδα το 27% των ανθρώπων είναι λειτουργικά αναλφάβητοι που σημαίνει ότι δεν μπορούν να καταλάβουν ένα manual για το κινητό τους τηλέφωνο ή το ψυγείο τους, πόσο μάλλον να παρακολουθήσουν μια πολιτική συζήτηση στη Βουλή για ένα σοβαρό θέμα που αφορά τη ζωή τους, ή πόσο εύκολα μπορεί να υιοθετήσουν απόψεις και αφορισμούς του τύπου “συμμορίτες”, “κατσαπλιάδες”, “κρεμάλες”, “ψόφο” κτλ. Ο Έκο είχε δίκιο με μια ίσως προσθήκη στη σκέψη του. Οι ηλίθιοι έχουν κάθε δικαίωμα να μιλάνε αλλά δεν θα πρέπει να περιμένουν, ούτε να απαιτούν από τους άλλους, να τους παίρνουν στα σοβαρά. Στην εποχή των social media όμως η είδηση σκεπάζεται κάτω από τόνους άλλων ειδήσεων αληθινών και μη, που διαμέσου εκατομμυρίων ηλιθίων και μη, ο αναγνώστης παραλαμβάνει και συνδιαμορφώνει, διαφορετικές τελικές εκδοχές της πληροφορίας. Πώς μπορεί να αποφύγει την παγίδα των fake news; Ο Έκο είχε την απάντηση άλλα όχι απαραίτητα και τη λύση. Προφανώς μπορούσε να φανταστεί όσο ήταν ακόμη εν ζωή ότι μετά το θάνατό του, η είδηση του θανάτου του θα κυκλοφορήσει στα social media μαζί με πλήθος αποφθεγμάτων τα οποία του αποδίδονταν χωρίς να είναι δικά του. Ήξερε ότι θα πέσει κι αυτός θύμα των fakes.
“Το γεγονός ότι μία είδηση είναι αληθινή, δεν σημαίνει ταυτόχρονα ότι έχει χρησιμοποιηθεί με τρόπο αληθινό…. Ένας διευθυντής εφημερίδας μπορεί να κατασκευάσει έναν υπεύθυνο για πολιτικούς λόγους. Του φτάνει και μόνο να κάνει φανερή στην πρώτη σελίδα την ύπαρξη ενός υπεύθυνου και μιας ευθύνης για να κάνει τους αναγνώστες να ξεχάσουν άλλους υπεύθυνους και άλλες ευθύνες.”(Τέρατα στην πρώτη σελίδα, 1972) Όπου διευθυντής εφημερίδας μπορείτε να βάλετε σήμερα πλέον, υπεύθυνος ιστοσελίδας, ή γραφείο δημοσίων σχέσεων, ή κομματικό γραφείο, ή επαγγελματίες trolls, ή ακόμη και ένας χρήστης social media. Συμβαίνει συνέχεια και καθημερινά.
“Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ένας τρόπος άμυνας που είναι να διερωτάται ο αναγνώστης, ποιος ωφελείται από το ότι προβάλλεται η τάδε είδηση, ποιες άλλες ειδήσεις σκεπάζει… Είναι μία λύση που μπορούν να χρησιμοποιήσουν αποκλειστικά τα καλλιεργημένα άτομα. Συμπέρασμα, η αυτοάμυνα από τον τύπο παραμένει ακόμη ταξικό φαινόμενο”(Τέρατα στην πρώτη σελίδα, 1972) Και φτάνουμε στο περίφημο “Το μέσο είναι το μήνυμα” του Μάρσαλ Μακ Λούαν στο γνωστό βιβλίο Understanding media. O Έκο μας προειδοποιούσε από το 1967:
“…για τους απαισιόδοξους, όταν ο δέκτης αδιαφορήσει για το περιεχόμενο των μηνυμάτων, (όπως συμβαίνει σήμερα σε μεγάλο βαθμό και όχι μόνο από τους λειτουργικά αναλφάβητους) παίρνει απλά ένα σφαιρικό ιδεολογικά μάθημα, μια έκκληση πτώσης σε ναρκωτική παθητικότητα. Όταν θριαμβεύουν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, πεθαίνει ο άνθρωπος…”(Για ένα σημειολογικό ανταρτοπόλεμο, 1967)
Ο αιώνιος φασισμός
Ο Ουμπέρτο Έκο ήταν από τους πρώτους που μας είχαν προειδοποιήσει για τον κίνδυνο του φασισμού. Στο βιβλίο του ο “αιώνιος φασισμός” που κυκλοφόρησε τον περασμένο μήνα και που είχε πρωτοεκδοθεί το 1997 με τον τίτλο “Πέντε ηθικά κείμενα” υπογράμμιζε τη σχέση μεταξύ της μαζικής κουλτούρας και της δικτατορίας. Τα χαρακτηριστικά από τα οποία το καταλαβαίνουμε είναι όπως έλεγε, η λατρεία της δράσης για τη δράση, η διαφωνία ως προδοσία, ο φόβος για το διαφορετικό, ή έκκληση προς τις απογοητευμένες μεσαίες τάξεις, ο λαϊκισμός, ο εθνικισμός ως σημείο αναφοράς για τους ανθρώπους που δεν έχουν ξεκάθαρη κοινωνική ταυτότητα, η λατρεία της παράδοσης κ.α.“Ο αιώνιος φασισμός είναι γύρω μας, μερικές φορές με πολιτικά ρούχα. Θα μας φαινόταν πολύ φυσικό αν κάποιος εμφανιστεί στην παγκόσμια σκηνή και πει: “Θέλω να ξανανοίξω το Άουσβιτς. Θέλω τα μαύρα πουκάμισα να παρατάσσονται στις ιταλικές πλατείες.” Ο αιώνιος φασισμός μπορεί να επιστρέψει ακόμη και με τις πιο αθώες του μορφές. Το καθήκον μας είναι να το αποκαλύψουμε και να δείξουμε κάθε νέα μορφή του – κάθε μέρα, σε κάθε μέρος του κόσμου.”(Ο αιώνιος φασισμός, 2018) * Λειτουργικά αναλφάβητοι είναι οι άνθρωποι που παρά το γεγονός ότι έχουν διδαχθεί γραφή και ανάγνωση δεν είναι σε θέση να εξασκήσουν ένα επάγγελμα που απαιτεί την εφαρμογή γνώσεων πάνω από ένα βασικό επίπεδο, ή να ασκήσουν βασικές καθημερινές λειτουργίες.
