Καλοκαίρι, καλός καιρός, καλή περίσταση για ανάγνωση στο φως της μεσογειακής ραστώνης. Μια φωνήεσσα φωτεινή εποχή που για την Ελλάδα επαληθεύεται απόλυτα η άποψη του Βαλερύ «ουρανός και θάλασσα, της πιο πλατιάς ματιάς τ’ αχώριστα αντικείμενα». Αυτή «η όλο μέλι ανάσα του καλοκαιριού», όπως γράφει ο Σαίξπηρ, είναι που καθιστά το ελληνικό καλοκαίρι μοναδικό. Γι αυτή τη μοναδικότητα μίλησε και ο Καμύ στο απόσπασμα από την εξορία της Ελένης (το οποίο βρίσκεται στον τόμο Το καλοκαίρι): Η τραγικότητα του μεσογειακού ήλιου έχει κάτι διαφορετικό απ’ την τραγικότητα της ομίχλης. Έρχονται στιγμές που πάνω στη θάλασσα και στους πρόποδες των βουνών η νύχτα πέφτει μέσα στη τέλεια καμπύλη ενός μικρού κόλπου. Υψώνεται τότε πάνω απ’ τα σιωπηλά νερά μια πλησμονή γεμάτη αγωνία. Σ’ αυτά τα μέρη μπορείς να καταλάβεις πως αν οι Έλληνες άγγιζαν την απελπισία, το έκαναν πάντα με τη συνδρομή της ομορφιάς, κι η ομορφιά αποκτούσε τότε μια δύναμη καταπιεστική. Μέσα σ’ αυτή τη χρυσωμένη δυστυχία η τραγωδία θριαμβεύει. Αντίθετα , η εποχή μας εξέθρεψε την απόγνωσή της μέσα στην ασχήμια και την αναστάτωση.
Ελπίζω η διακειμενική αυτή αναφορά να μην παρερμηνευθεί ως ελληνολατρία. Γι αυτό και σπεύδω να καταθέσω κάποιες σκέψεις που αφορούν λησμονημένους όρους της ανάγνωσης. Το ουσιαστικό «ανάγνωσις», παράγωγο του ρήματος αναγιγνώσκω απαντά σε κείμενα της κλασικής εποχής λ.χ. στον Ηρόδοτο και στον Πλάτωνα με τη σημασία της αναγνώρισης. Παραπέμπει δηλαδή στην υπέρβαση μιας δυσκολίας η οποία ταυτίζεται με τον αναγνωστικό μόχθο που απαιτεί η αποκρυπτογράφηση της γραφής ενώ, όταν η εξοικείωση του αναγνώστη με τα γράμματα έχει συντελεστεί, τότε η γραφή προάγει και προκαλεί την ανάγνωσή της. Αυτό το δίπολο « γραφή και ανάγνωση» παραπέμπει στο έχθος και τη φιλότητα , για να θυμηθούμε τον Εμπεδοκλή, στοιχεία που διακρίνονται αντιθετικά προτού συμφιλιωθούν προς όφελος του ανθρώπινου λόγου. Βεβαίως, η ανάγνωση της γραφής στην αρχαιότητα δεν ήταν άφωνη και μυστική αλλά σχετιζόταν με ακροαματική εκφορά, ακόμη και όταν ο αναγνώστης διάβαζε ένα κείμενο απομονωμένος .Έτσι, η γραφή μέσω της ανάγνωσης επέστρεφε στην κοιτίδα του προφορικού , ακροαματικού λόγου, πραγματοποιώντας ένα είδος νόστου, μιας επιθυμίας να επιστρέψουμε εκεί απ’ όπου ξεκινήσαμε. Αν τώρα δώσουμε βάρος στο δεύτερο συνθετικό της λέξης « ανάγνωση», θα αντιληφθούμε ότι η αναγνωστική μας συμπεριφορά αποτελεί μια δεύτερη γνώση όσον αφορά τα έργα της γραφής, συμπεριλαμβανομένης και της λογοτεχνικής. Αρκεί η λέξη « γνώση» να μην περιορίζεται μόνο στη λογική της σημασία , αλλά να συμπεριλαμβάνει και το συναισθηματικό κόσμο
Μ’ αυτό τον τρόπο η ανάγνωση γίνεται ένα μείγμα απόλαυσης και γνώσης. Καταρχήν, αντιμετωπίζουμε ένα λογοτεχνικό κείμενο με μέτρο την τέρψη ή τη δυσφορία που μας προκαλεί, αντιδράσεις υποκειμενικές. Σε δεύτερη ,όμως, φάση, μας ενδιαφέρουν ο δράστης του λογοτεχνικού κειμένου και η λογοτεχνική του ταυτότητα, στοιχεία που μας εξωθούν στο χώρο της γραμματολογίας επιτρέποντας ασφαλέστερες κρίσεις και συγκρίσεις. Η εξωτερική αυτή γνώση που προκαλεί η ανάγνωση οδηγεί , σχεδόν αυτόματα στην εσωτερική του διάγνωση, στον τρόπο δηλαδή και στα μέσα κατασκευής του, εκμαιεύοντας πιθανές εξηγήσεις και πολλαπλασιάζοντας την πράξη της ανάγνωσης, παράγοντας παράλληλες αναγνώσεις ενός λογοτεχνικού κειμένου. Κατά βάση, η ανάγνωση αποτελεί υπόθεση και απόλαυση προσωπική. Αναγνώστης και ανάγνωσμα συνευρίσκονται. Το βιβλίο στο χέρι, το μάτι στο βιβλίο. Ένα δίδυμο υπέρ και κατά της μοναξιάς. Προσωπική είναι εξάλλου και η προσέγγιση ενός λογοτεχνικού κειμένου. Η κριτική μας ανάγνωση μπορεί να στρέφεται στο ίδιο το κείμενο, στο συγγραφικό ή αναγνωστικό υποκείμενο. Ας μην λησμονούμε βεβαίως και την εμφάνιση του μεταδομισμού ο οποίος εκτιμά πως όλα τα κείμενα της λογοτεχνίας κολυμπούν στο πέλαγος μιας διάχυτης διακειμενικότητας.
Επεκτείνοντας τη σκέψη του κριτικού της Λογοτεχνίας, Νάσου Βαγενά, θα έλεγα πως ένα λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα νησί. Αυτό μπορείς να το προσεγγίσεις είτε με ταχύπλοο, είτε με βάρκα είτε κολυμπώντας. Η επιλογή είναι δική μας, αρκεί να μείνουμε μακριά από αναγνωστικές προκαταλήψεις πλάθοντας ηδονικούς αναγνώστες , όπως έλεγε ο Ρολάν Μπαρτ.#
Μανόλης Τζάβλας, Φιλόλογος
Ιεράπετρα, 21.06.2024
